Tire, İzmir’in güneyinde tarih, kültür ve hizmet sunucu yapılar topluluğu ile Selçuklulardan günümüze kadar Türk tarihinin en zengin örneklerine sahip bir ilçedir.
Coğrafi konumu nedeniyle de doğa kenti olup, yörede ismi Yeşil Tire’dir. Yüzölçümü 802 km2 olup, İzmir’e uzaklığı 80 km, deniz seviyesinden yüksekliği 92 metredir. Tire ilçesi Anadolu yarımadasının batısında İzmir iline bağlı Ege Denizinin doğusunda 38′-39′ enlem ve 27′-28′ boylam arasında bulunmaktadır.
İlçemizin kuzeyinde Küçük Menderes Ovası ve Bayındır ilçesi, güneyinde kestane, ceviz, zeytin, ağaçları ile örtülü Güme (Aydın) Dağları ve dağların arkasında Aydın ili, doğusunda Bozdağ ve Gölcük yaylası eteğinde kurulu ödemiş ilçesi, batısında Boğaziçi yolu ile bağlanan Selçuk ilçesi bulunmaktadır. Selçuk ile dolaylı olarak İzmir-Aydın-Denizli Karayoluna bağlanmaktadır ve Kuşadası limanına yakındır.
İlçemiz sınırları içinde de yer alan Güme dağları 1646 metre yüksekliğinde olup kıyıya dik paraleldir. Güme dağı etekleri kestane ve ceviz ağaçları ile örtülüdür.
İlçemizde okuma-yazma oranı % 99’dur.
Küçük Menderes havzasının bereketli toprakları üzerinde bulunan ilçemiz, güneyindeki Güme Dağları’nın eteklerinde kurulmuştur. Yerleşim yeri ilk dönemlerde doğu, güney ve batıyı içine alırken, daha sonraları kuzeye doğru iniş göstermiştir. Yeni Tire, zengin tarihsel dokuya dokunmadan gelişmektedir.
Tire, çağlar boyu zengin coğrafyasının sağladığı olanakla bir çok uygarlıklara sahne olmuştur.Bunlar; Hitit, Frigya, Lidya, Pers, Hellen, Roma ve Bizans dönemleridir.Ancak Türklerin Tire’yi ele geçirmesiyle çok zengin tarih kültürü birikmiştir. Tire, Tarihçi Pachmeres’in deyimi ile “Keşişler Yöresi”, Şerafeddin’in Zafernamesinde “Rum’un Meş-hur Kenti”, ünlü gezgin Evliya Çelebi’nin (1611-1682) Seyahatnamesi’nde “Şehri Muazzam Tire” diyerek hayranlıklarını dile getirdikleri bir beldedir.
Katip Çelebi, (1608-1656) Tire için “Eski Taht Şehri” derken, l908 Aydın Vilayeti Salnamesinde “Ulemalar Yatağı” denilmektedir.Kentin ne zaman kurulduğu kesin olarak bilinmemekle beraber M.Ö. 2 bin yıllarında adının geçtiği ve Hititler dönemine uzanan kaynaklarda adının hisar-kale anlamına gelen Tyrha, Thyra, Thira, Thyroıon, Apateira, Teira ve Roma döneminde şehir anlamına gelen Arkadiapolis adıyla geçtiği görülmektedir.Hitit arşiv belgeleri Kadeş savaşına katılanları sayarken Turşalardan (Tirha) söz etmektedir. İlkçağın ünlü coğrafyacısı Strabon, adını efsanevi Lidya Kralı Tmolos’dan alan “Tmolos dağları ile (Bozdağ), Messogis Dağları (Güme Dağı) arasında kalan Kaystros ırmağı (Küçük Menderes) güneyinde kalan topraklar Asya Çayırları olarak tariflemiştir. Hititler bu yere Assuwa ülkesi dediler.Zamanla bu bölgenin adı kentlik yöre anlamına gelen Asya şeklini almıştır. Strabon’un sözünü ettiği Asya daha sonra Batı Anadolu için söylenmiş, zamanla büyük bir kıtanın adı olmuştur.
Frigyalılar döneminde Heraklid Sülalesinin egemenliği altına giren Küçük Menderes Vadisi’nde bu dönem; Frig krallığının yıkılması ile son buldu.
Lidyalılar döneminde Ephesos (Selçuk) ve Sardes (Salihli) arasında bulunan Kral Yolunun üzerinde bulunması ile önemini arttırmıştır.Kimi kaynaklarda Lidya Devletinin ünlü krallarından Giges’in Tire Prensi olduğu yer almaktadır.
Thomos’dan (Bozdağ) inen Paktalos (Sart Deresi) çayının altın rezervleri Lidya’yı dünyanın en zengin devleti yapmıştır ve dünyadaki ilk madeni sikke burada basılmıştır.
Lidyalılardan sonra M.Ö. 650’li yıllarda Pers egemenliğine giren Tire, kısa bir süre sonra tekrar Lidya’ya bağlanmıştır. Lidya kralı Krezüs’ün döneminde yeni ve büyük bir uygarlık ile büyük bir zenginlik oluşturulmuştur.
Çok geçmeden Krezüs Farslara yenilmiş ve Tire Fars’ların eline geçmiştir. 213 yıl süren bir işgal devresinden sonra Tire hükümdar Büyük İskender’in istilasına uğramıştır. M.Ö. 323 yılında yerine veliaht bırakmadan ölen İskender’in ardından, Menandros, Kaystros ovasının yöneticisi olmuştur.Daha sonra, sırayla Keitos, Antigonos, Lysimakhos ve Antiokhos’un eline geçen bölge, Antiokhos ile Pergamun (Bergama) kralı I. Attalos’un arasında Koleo çevresinde yapılan savaş sonucu Bergama Krallığına bağlanmıştır. Tire bu dönemde de çok gelişmiş ve özellikle bilim merkezi olmuştur.
Bergama Kralı Attalos’un ölümü ile Tire Romalılara geçmiş, bu dönemde Anadolu’nun en seçkin şehri haline gelmiştir.Artemis kültürünün etkisi ileşehir gelişmiş ve Efes şehrinin zenginleri Güme dağının eteklerini şato ve saraylarla süslemişler, Tire bir sayfiye merkezi olmuştur.
Tire Müzesinde bulunan bir kitabeden Büyük Artemis oyunları düzenlendiğini ve bu oyunlara Kaystros’luların katıldığını anlıyoruz. M.S. 262 senesinde meydana gelen çok büyük bir depremden sonra bu yapılar yerle bir olmuştur.
Roma döneminde Tire önemli bir siyasi konuma da sahip bulunuyordu. Küçük Menderes yöresinin Kaystros Senatörlüğü Roma Senatosunda temsil edilmekteydi. Bu dönemde Tire bir hristiyan şehri haline gelmiş ve her yerde kiliseler ve ayazmalar yapılmıştır. Bu dönemin eserlerinden Halkapınar Köyündeki II. Teos’un anıtsal mezarı dikkate değer bir örnektir.
Roma’nın ikiye ayrılışı üzerine Doğu Roma yani Bizans imparatorluğu sınırları içinde kalan Tire, dönemin önemli kentleri içinde idi. Hıristiyan dininin Ortodoks mezhebinin etkin rolü ortaya çıkmış, Kilise listelerinde Asya eyaletinin Başpiskoposluk merkezlerinden biri olarak yer almıştır.
Bizans döneminde Kadıköy (İstanbul) ve Nikea (İznik) Meclislerinde etkin, karar mercii bir kent olarak görülmektedir.
Malazgirt savaşının ardından gerçekleşen Anadolu’nun Türkleşmesi süreci, Batı Anadolu’nun fethi ile tamamlanmıştır.
Özellikle kıyı Ege’de fetih ve iskan 1300’lü yılların başında gerçekleşti. Selçuklu devletinin yıkılış sürecine geçtiği bu dönemde, gerek Moğol otoritesinin zayıflaması, gerek Selçuklu Uç Beylerinin hareket alanı bulmaları fethin gerçekleşmesinde etkili oldu. Menteşe Bey 1282 yılında Aydın’ı ele geçirmeyi başardı. Daha sonraMenteşe Beyin Damadı olan Sasa Bey, 1304’de yardıma çağırdığı Germiyan Emiri Aydınoğlu Mehmet ile birlikte Tire, Ayasuluğ (Selçuk), Birgi ve Keles’i (Kiraz) ele geçirmiştir. Aydınoğlu Mehmet Bey 1308’de Birgi’yi fethedince daha önce Birgi’yi ele geçirmiş ve iskanı kurmuş olan Sasa Beyle arası açılmıştır.
Bu olayla başlayan gelişmeler sonucu Mehmet Bey kumandasındaki Aydınoğlu kuvvetleri ile Sasa Bey yönetimindeki Menteşe Birlikleri Tire ovasında karşılaştı.Mehmet Bey üstünlük kazanıp, Sasa Bey de savaş meydanında ölünce 1310 yılında Aydınoğlu Beyliği kurulmuş oldu.
1310 yılında Küçük Menderes yöresi toprakları üzerinde Aydınoğulları Beyliğinin kurulması ile Kent hızlı bir gelişim sürecine girmiş, yeni Türk kentine bu tarihten itibaren yüzlerce aşiret, oba ve oymağın yerleşmesi hem ekonomik büyümeyi hızlandırmış, hem de folklorik zenginliği sağlamıştır. Beylik döneminde Tire’de çarşı, zaviye, cami, medrese,han, hamam, su yolları, köprüler inşa edilerek kent yeniden yapılanma aşamasına geçmiştir.
Aydınoğulları Tire ve Ayasuluğ’da (Selçuk) gümüş ve bakırdan para bastırmışlardır.Tire darphanesi Osmanlılara geçtikten sonra da XVI. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı paralarını basmaya devam etmiştir. 1425 yılında Tire Darphanesinde basılan ve Osmanlı mangırları içinde ilk defa kartal motifli paranın bulunması dikkatle izlenmesi gereken kent özelliğinin işaretini vermektedir.
1390 yılında Aydınoğulları Beyliği, Osmanlılara bağlanınca Beylik lideri İsa Bey Tire’de oturmaya zorunlu tutulmuş ve başkent Selçuk’tan çıkarılmıştı. Yıldırım Beyazıt (1360-1403) İsa Bey’in kızı Hafsa Sultanı alarak akrabalık sağladı. Bu olay Beyliğin sona erişi oldu.
Osmanlı Devletinin Ankara Savaşından yenik çıkması siyasi dengeyi değiştirdiği gibi Aydınoğulları Beyliğinin yeniden tarih sahnesinde görünmesini sağladı. Beyliğin, Ankara Savaşından sonraki yönetim kenti Tire olmuş, Beylik lideri İsa Bey’in çocukları Musa ve II. Umur Beyler babalarının ölümünden sonra Beyliği Tire’den yönetmişlerdir. Ankara Savaşından sonra Timur kışı Tire’de geçirmiş ve Tire’de bir kaya üzerine Farsça bir kitabe kazdırmıştır ve bu konuda Fransız tarihçi Alphonse De Lamartine, “Osmanlı Tarihi” adlı eserinde “şelalesi, gölü ve çam ağacı reçinesi kokan haliyle İsviçre kentlerine benzeyen Tire “ diye yazmıştır.
1402 Ankara Savaşı’ndan sonra Musa Bey’in kısa süren bir liderliği olmuşsa da sonuçta Cüneyt Bey duruma hakimolmuş ve II. Umur Beyin kızını alarak Aydınoğulları Beyliğinin başına geçmiştir. l426 yılına dek süren Cüneyt Bey – Osmanlı sürtüşmesi, Cüneyt Beyin öldürülmesi ile Aydınoğulları Beyliği ortadan kalkmasıyla son bulmuştur.
Aydınoğulları Beyliği düşünsel üretim açısından oldukça dikkat çekici özelliklere sahiptir. Gezgin İbni Batuta’nın1333 yılında Birgi’ye yaptığı ziyarette tanıştığı Başkent Kadısı İbni Melek (İzzettin Abdüllatif Ferişte) üzerindedurulması gereken bir isimdir. Bu din, fıkıh, hadis ve hukukbilgininin yazdığı eserler yalnız Aydın ili topraklarında değil, Osmanlı İmparatorluğu Medreselerinde bir ders kitabı olarak okutulmuştur. Kendi adını taşıyan Medresesi 1919 yılına kadar açık kalmıştır.
14. yüzyılda Tire İbni Batuta’nın ifadesi ile bir ahi kenti olup, gelişme ortamı bulan inanç özgürlüğü Mevlevi,Rufai, Halveti, Hurufi, Bektaşi, Nakşibendi, Şazeli ve Uşşaki gibi tarikatların gelişme ve büyümesini sağlamıştır.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ne göre şehirde yetmiş adet tarikat tekkesi vardı. En büyüğü Arappınarı tekkesi olup, Şeyhi halveti tarikatından İbrahim efendidir. Bursa’da gömülü olan Hazreti Üftade Efendinin halifesidir. Şehirde yirmi binden fazla müridi vardır.
Bu dönemin eserlerinden günümüze kalan en önemli eserler Aydınoğlu Cüneyt Bey tarafından yaptırılan Ulu Cami, Kara Hasan Bey tarafından yaptırılan Kara Hasan Camii, Aydınoğlu İsa Bey tarafından yaptırılan İsa Bey Hamamı, Aydınoğlu Umur Bey’in kızı Gürcü Melek Hatun tarafından yaptırılan Gürcü Melek Hatun Mescidi ve Hafsa Hatun Zaviyeli Cami, hamamı ve imareti ile 14. yüzyılda İbni Melek tarafından yaptırılan Terziler hamamıdır. Günümüzde de kullanılmaktadır.
1426 yılında kesin bir şekilde Osmanlı Devletine bağlanan Tire, gerek siyasi, gerek ekonomik ve gerekse kültürel varlığı nedeniyle Osmanlıların bu kente daha ciddi eğilmelerini sağlamıştır. Bu dönemde yeni kurulan Aydın Eyaletinin Sancak Merkezi de Tire olmuştur.
Özellikle II. Murat (1404-1451) ve Fatih Sultan Mehmet (1432-1481) dönemlerinde girişilen imar hareketleri kenti kısa sürede İmparatorluk sınırları içinde birinci dereceden bir kent konumuna sokmuştur. Birçok ünlü sadrazamları eğiten kent, birçok devlet adamı yetiştirerek saraya sunmuş, İmparatorluğun gözde şehirleri olan Mekke, Medine, İstanbul, Şam, Bağdat, Kahire ve Bursa’da Tire’li kadı ve müftüler görev yapmışlardır. Bunların başlıcaları Bostani Mehmet Efendi (Kanuni Sultan Süleyman döneminde şeyhülislam), Bostanzade Yahya Efendi (İstanbul Kadısı, Bursa Hakimi), Bostani Mustafa Efendi (İstanbul Kadısı, Rumeli Kazaskeri), Bostanzade Mehmet Efendi (Selanik Hakimi), İbni Melek (Aydınoğullarının ve Osmanlıların padişah hocası), Dülgerzade Mehmet Efendi (Bağdat Kadısı), Nureddin Hamza Efendi ( Padişah Defterdarı), Leyszade Pir Ahmet Çelebi (Üsküp Kadılığı), Ethem Efendi oğlu Şeyhi Efendi (Manisa, Medine, Bursa Hakimi)’dir.
İstanbul’un fethi ile Rum nüfusunu kırmak amacı ile Tire halkından yaklaşık 35000 kişi Vefa semtine yerleştirilmiştir. Vefa semtine adını veren Muslihiddin Mustafa Vefa Bin Mehmet Tire’li olup Tire’den İstanbul’a giden beyin göçlerinden biridir. Ayrıca Üsküp ve Bayburt şehirlerinin kurulmasında Tire’nin pay sahibi olduğunu belgeler göstermektedir. Bu dönemde Tire iskan sağlayıcı kentler grubu içinde ilk sırada yer almıştır.
Tire’ye 1868 yılında Sultan Abdülaziz (1830-1876) döneminde İngilizler tarafından demiryolu hattı döşenmiştir.
XVII. asır sonlarında Osmanlı ülkesini ziyaret eden Polonyalı Ermeni Simeon Seyahatnamesinde Tire’yi zengin ve ticareti canlı bir kent olarak belirterek her gün yük bağlandığını ve bir kervanın yola çıktığını belirtir. Evliya Çelebi 1671 yılında hacca giderken üzerinden geçtiği Tire’yi büyük ve canlı bir şehir olarak yazmıştır. Ona göre şehrin 68 mahallesi, 36 cami olmak üzere 144 mihrabı, 30 medresesi, 13 hamamı, 27 hanı, 60 okulu, 270 çeşmesi, kurşun kubbeli 5 sebili ve evden eve akan suları vardı.
Bu dönemin eserleri saymakla bitmez. Önemlileri II. Murat’ın kumandanı ve Aydın Sancak Merkezi’nin Beyi Halil Yahşi Bey’in yaptırdığı Yeşil imaret adıyla anılan zaviye Anadolu’daki ilk yarım kubbeli zaviye olması ve mekanı paylaşan yan odaların Mevlevihane olması ile bu özelliğini günümüze dek koruması kentimiz turizmi açısından da önemlidir. Yavuz Sultan Selimin damadı ve Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1539 yılında Sadrazam olan Lütfi Paşa’nın yaptırdığı Paşa Cami, Yeni Han ve Kurşunlu Han, Eski Yeni Hamam, Çatal Çeşme, Yavuz Sultan Selim’in (1470-1520) Sadrazamlarından Lala Sinan Paşa’nın yaptırdığı Cami ve dükkanları, Fatih Sultan Mehmet’in Sadrazamlarından Rum Mehmet Paşa’nın yaptırdığı cami, hamam ve dükkanları, Kanuni’nin defterdarlarından Abdüsselam Efendi’nin yaptırdığı Ali Efe Hanı, Sultan II.Selim’in yaptırdığı (1524-1574) Dar-ül Kurra Medresesi, Yoğurtluoğlu Mehmet Beyin yaptırdığı cami, medrese ve rasathane, eski kaynak bilgilerine göre planı Mimar Sinan tarafından yapılan ve Sadrazam Ferhat Paşa’nın oğlu Mehmet Çavuş’un yaptırdığı Yalınayak Cami, Yeniçeri Kethüdası Behram Paşa tarafından yaptırılan Yeni Cami, II.Mahmut (1786-1839) devri devlet adamlarından, Şam ve Bağdat valiliklerinde bulunmuş Necip Paşa tarafından 1827’de yaptırılan Necip Paşa Kütüphanesi, 1684 yılında Hacı Seyyid Hamza Ağa tarafından yaptırılan Yenice Köy Camii bu dönemin en güzel örnekleridir.
Çağlar boyunca hem siyasi geçmişinden, hem de ekonomik gücünden yararlanan Tire tarih sahnesinde hep kalmıştır. Sürekli başkaldıran kentin, olaylardan uzak tutulması için hep güçlü kişiler atanmıştır.Kent tarihinde siyasi olay canlılığı ayrı bir birikim taşır.Kanuni Sultan Süleyman’ın hayran kalarak Rodos Seferi dönüşünde 40 gün konakladığı kent coğrafyası, Timur’un Ankara savaşından sonra kışı geçirdiği belde olmuş, Çelebi Mehmet Karamanoğullarını dize getirmek karargah olarak Tire’yi seçmiştir.
I. Fetret Devrinin en ciddi olaylarından Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedrettin’in (1368-1420) Batınılik hareketinin plan merkezi Tire olmuş, l624 yılındaki Celali Cennetkaroğlu (?-1625) ayaklanması Tire’yi etkilemiş, l8. yüzyılda Mollalar harekatı ile sarsılan kent, l832-1834 yılları arasında Mısır Seraskerliği geçici hükümeti’nin işgaline uğramış, Kavalalı Mehmet Ali Paşa (1769-1849) ve oğlu İbrahim Paşa’ya (1798-1848) Mısır, Suriye ve Adana’nın verilmesiyle sonuçlanan Kütahya antlaşması ile Mısır askerleri Anadolu’dan çekilmiş, Osmanlı tarihinde II. Fetret Devri diyebileceğimiz siyasi, sosyal ve ekonomik otorite boşluğunu yaşamıştır. Bu dönemde İbrahim paşa ordunun giderlerini ve yiyecek gereksinimini Tire’den sağlamıştır. Mısır Seraskerliğince Kütahya’dan Tire’ye gönderilen buyrultular, kentin ne derece ekonomik güce sahip olduğunu göstermektedir.
Osmanlı devletinin son dönemlerinde işgal gören kent 27Mayıs 1919’da (Ş.S.Aydemir Tek Adam 2. Cilt 76) kente giren düşmanlara Zincirli kuyu Kurşunu ile karşılık vererek, 4 Eylül 1922’de özgürlüğüne kavuşmuştur.Mustafa Kemal’in Havza Bildirisi ile harekete geçen Efe grupları Tire’yi işgalden kurtarmış ve Kuvayi Milliye içinde haklı yerini almıştır.
Tire tarihinde sosyal olayların yanı sıra doğal olaylar ile de karşı karşıya kalmıştır. 1653 yılında şiddetli, 1739 Nisanı ile 1778 Haziran’ında orta şiddetli depremler olmuş, 1846 ile 1850 yılları arasında devam eden depremler 40 gün sürmüştür. 1880 Temmuzunda büyük bir yangın olmuş, 2 Temmuz 1916 yılındaki yangında Tire çok büyük zararlara uğramıştır. Tarih boyunca geçit yolu üzerinde bulunması nedeniyle çeşitli salgın hastalıklara maruz kalmış en önemlisi, 1866’da çıkan veba salgınında sayısız insan ölmüştür.
Türkiye’nin idari örgütlenmesinde önemli bir yer tutan Tire, 1922’de Kurtuluş Savaşı’nın kazanılması ve 1923’de Cumhuriyetin ilanı ile 20.Nisan.1924 tarihli Sancakların Kaldırılması ve Yerlerine İllerin kurulması kanunu ile yeni kurulan İzmir iline bağlanmıştır.
